[409] สงฺฆํ ปตฺโต ปมตฺโต วา สุตฺโต วา นาโรจเยยฺย อนาปตฺติ จาติ สมฺพนฺโธฯ จ-สทฺโท ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณํ สมฺปิณฺเฑตีติฯ

ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

44. อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา

[410] ทุเว อุโปสถาติ สุลภปฺปวตฺติวเสน วุตฺตํฯ ตโย ปน ทิวสวเสเนว อุโปสถา จาตุทฺทสิโก ปนฺนรสิโก สามคฺคิโกติฯ ตตฺถ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานานํ ติณฺณํ อุตูนํ ตติยสตฺตมปกฺเขสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จาตุทฺทสิกา, เสสา ปนฺนรสิกาติ เอวํ เอกสํวจฺฉเร จตุวีสติอุโปสถาฯ อิทํ ตาว โลกสฺส ปกติจาริตฺตํฯ ‘‘อาคนฺตุเกหิ อาวาสิกานํ อนุวตฺติตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. 178) ปน ตถารูปปจฺจเย สติ อญฺญสฺมิมฺปิ จาตุทฺทเส อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[411] สุตฺตุทฺเทโส สงฺฆสฺเสวาติ โยชนาฯ อธิฏฺฐานญฺจ ตํ อุโปสโถ จาติ กมฺมธารโยฯ เสสานนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วาฯ ‘‘ทุเว’’ติอาทินา จ จาตุทฺทโส ปนฺนรโส สามคฺคีติ ทิวสวเสน, สุตฺตุทฺเทโส อธิฏฺฐานํ ปาริสุทฺธีติ กรณปฺปกาเรน, สงฺฆุโปสโถ คณุโปสโถ ปุคฺคลุโปสโถติ ปุคฺคลวเสน จาติ นว อุโปสถา ทีปิตา โหนฺติฯ

[412] ปุพฺพกิจฺเจติ –

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ (มหาว. อฏฺฐ. 168) –

เอวํ อฏฺฐกถาจริเยหิ วุตฺเต ปุพฺพกรณานนฺตรํ กตฺตพฺเพ ปุพฺพกิจฺเจฯ

ปุพฺพกรเณติ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ (มหาว. อฏฺฐ. 168) –

เอวํ อฏฺฐกถาจริเยเหว วุตฺเต สพฺพปฐมํ กตฺตพฺเพ ปุพฺพกรเณฯ ปตฺตกลฺเลติ อุโปสถาทีนํ จตุนฺนํ องฺคานํ สมฺภเวน ปตฺโต กาโล อิมสฺสาติ ปตฺตกาลํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํฯ กิํ ตํ? อุโปสถาทิกมฺมํฯ ตํ ปน จตูหิ องฺเคหิ สงฺคหิตํฯ ยถาหุ อฏฺฐกถาจริยา –

‘‘อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมิํ น โหนฺติ,

ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ (มหาว. อฏฺฐ. 168);

สมานิเตติ สมฺมา อานีเต ปวตฺติเตติ อตฺโถฯ โสติ สุตฺตุทฺเทโสฯ ปญฺจธาติ นิทานุทฺเทโส ปาราชิกุทฺเทโส สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส อนิยตุทฺเทโส วิตฺถารุทฺเทโสติ เอวํ ปญฺจธาฯ

[413] วินานฺตรายนฺติ ราชนฺตราโย โจรนฺตราโย อคฺยนฺตราโย อุทกนฺตราโย มนุสฺสนฺตราโย อมนุสฺสนฺตราโย วาฬนฺตราโย สรีสปนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย พฺรหฺมจริยนฺตราโยติ (มหาว. 150) วุตฺเตสุ ทสสุ ยํ กิญฺจิ อนฺตรายํ วินาฯ สงฺเขเปนาติ วินา วิตฺถารํฯ ‘‘เอตฺถ ทฺวีสุ ตีสุ วา อุทฺเทเสสุ วิสเทสุ เถโรว อิสฺสโร’’ติ วุตฺตตฺตา อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปญฺจสุ อุทฺเทเสสุฯ อวตฺตนฺเตติ เถรสฺส วิตฺถาเรน อวตฺตมาเน อปฺปคุเณฯ

วฏฺฏตีติ สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ อิมินาว ยสฺส กสฺสจิ อุทฺเทสกสฺส อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏตีติ วิญฺญายติฯ ทฺวีสุ วตฺตมาเนสุ อิสฺสรตฺเต อธิเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตีสู’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เถโรว อิสฺสโร’’ติอาทินา อิทํ ปริทีเปติ – ทฺเว อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา, เถราเธยฺยํ ปาติโมกฺขํ, สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺตํ โหติ, ตสฺมา สยํ อุทฺทิสิตพฺพํ, อญฺญา วา อชฺเฌสิตพฺโพติฯ

[414] อุทฺทิสนฺเต สมา วา อถ โถกิกา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ สมฺพนฺธนียํฯ อุทฺทิสนฺเต อาวาสิเกหิ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเนฯ สมา วา โถกิกา วาติ อาวาสิเกหิ สมา วา โถกิกา วา อาคนฺตุกา ภิกฺขูฯ อวเสสกํ โสตพฺพนฺติ อิมินา เอตฺตาวตาปิ อุโปสโถ กโตเยว นามาติ ทีเปติฯ

[415] อุทฺทิฏฺฐมตฺเตติ อุทฺทิฏฺฐํเยว อุทฺทิฏฺฐมตฺตํฯ มตฺต-สทฺโท อวธารเณฯ สกลาย เอกจฺจาย วา อุฏฺฐิตาย สมา วา โถกิกา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ โยชนาฯ สกลายาติ สพฺพาย ปริสายฯ เอสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิํ กเรยฺยุนฺติ เอสํ อาวาสิกานํ สมีเป เต อาคนฺตุกา ภิกฺขู ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยุนฺติ อตฺโถฯ อถ พหุกา เจ, สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวาติ โยชนียํฯ วิกปฺปียนฺติ ปริกปฺปียนฺตีติ วิกปฺปา, อวเสสสวนปาริสุทฺธิอุโปสถวิธานา สพฺเพ จ เต วิกปฺปา เจติ สพฺพวิกปฺปาฯ เตสุฯ ปุนุทฺทิเสติ ปุน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยฯ

[416] อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํฯ อิตโรติ จาตุทฺทโสฯ เอตฺถ ปน เยสํ ปนฺนรโส, เต อตีตํ อุโปสถํ จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ เวทิตพฺพาฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ตาทิเส ปจฺจเย สติ จาตุทฺทสิกสฺส กตตฺตา เตสํ ยถาวุตฺตตติยสตฺตมปกฺขสงฺขาตจาตุทฺทสิเก สมฺปตฺเต เตรสีจาตุทฺทสีกตฺตพฺพตฺตา อนุโปสถตฺตา ปน ตตฺถ อุโปสโถ น กโตติ จาตุทฺทโสเยว ปนฺนรโส ชาโตฯ สมาเนตเรติ สมา อูนา อิตเรติ ปทจฺเฉโทฯ อิตเรติ อาคนฺตุกาฯ ปุริมานํ อนุวตฺตนฺตูติ อาวาสิเกหิ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กยิรมาเน ปุริมานํ อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถฯ สเจธิกาติ ยทิ อาคนฺตุกา พหุกา โหนฺติฯ ปุริมาติ อาวาสิกาฯ เตสํ อนุวตฺตนฺตูติ เตสํ อาคนฺตุกานํ ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กยิรมาเน อนุวตฺตนฺตุฯ เสเสปีติ อาคนฺตุกานํ ปนฺนรสวาเรปิฯ อยํ นโยติ ‘‘อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโส อิตรานํ สเจตโร’’ติอาทิโก อยเมว นโยฯ เอตฺถ ปน เยสํ ปนฺนรโส, เต ติโรรฏฺฐโต วา อาคตา อตีตํ วา อุโปสถํ จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ เวทิตพฺโพฯ

[417] อตีตุโปสถสฺส จาตุทฺทสิยํ กตตฺตา จาตุทฺทสิยํ ปนฺนรสุโปสโถ กโตติ ปนฺนรสี อาวาสิกานํ ปาฏิปโท ชาโตติ อาห ‘‘อาวาสิกานํ ปาฏิปโท’’ติฯ อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํฯ อุโปสโถติ ปนฺนรโส อุโปสโถฯ สมโถกานนฺติ อตฺตนา สมานํ วา โถกานํ วา อาคนฺตุกานํฯ มูลฏฺฐาติ อาวาสิกาฯ กามโต เทนฺตูติ อตฺตโน อิจฺฉาย เทนฺตุฯ

[418] โน เจ เทนฺตีติ ยทิ อาวาสิกา กายสามคฺคิํ น เทนฺติ, เตสํ ปน อาวาสิกานํ หิยฺโย อุโปสถสฺส กตตฺตา อชฺช อุโปสถกรณํ นตฺถิฯ พหูสุ อนิจฺฉาย กายสามคฺคิํ ทเทยฺยาติ โยชนาฯ

พหูสูติ อาคนฺตุเกสุ พหุเกสุฯ พหิ วา วเชติ อาวาสิกภิกฺขุปริสา นิสฺสีมํ วา วเชยฺยาติ อตฺโถฯ

[419] สาเวยฺย สุตฺตนฺติ ปาติโมกฺขสงฺขาตํ สุตฺตํ วายมิตฺวา สาเวยฺยฯ

[420] สมฺมชฺชิตุํ …เป.… อุทกาสนํ ปญฺญเปตุญฺจ มหาเถเรน เปสิโต กลฺโล น กเรยฺย ตถาติ สมฺพนฺโธฯ กลฺโลติ อคิลาโนฯ ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติฯ อาสเนสุ อสติ อนฺตมโส สาขาภงฺคมฺปิ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปญฺญเปตพฺพํฯ เตเล อสติ กปลฺเล อคฺคิปิ ชาเลตพฺโพฯ

[421-3] ปฏฺฐเปตฺวา ทกาสนนฺติ ปริโภชนียปานีโยทกญฺจ อาสนญฺจ สนฺนิหิตํ กตฺวาฯ คณญตฺตินฺติ อิทานิ วกฺขมานํ คเณน ฐเปตพฺพํ ญตฺติํฯ เตติ อญฺเญ ทุเว ภิกฺขูฯ สมตฺตปุพฺพารมฺเภนาติ สมตฺโต นิฏฺฐิโต ปุพฺเพสุ อุตฺตราสงฺคเอกํสกรณาทีสุ อารมฺโภ ยสฺสาติ ติปทพหุพฺพีหิฯ นเวน เต เอวมีริยาติ สมฺพนฺโธฯ เตติ อิตเร ทฺเวฯ

[424] กตฺตพฺพํ กตฺวา ปุพฺพกิจฺจาทิกํ สมฺปาเทตฺวา นโว เอวํ อีริโยติ โยชนาฯ

[427] ยตฺถาติ ยสฺมิํ วิหาเร เอเกกสฺส ปาริสุทฺธิํ หริตฺวานาติ สมฺพนฺโธฯ เอเกกสฺสาติ เอตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํฯ กิริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ เอตฺถ ปน ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณสงฺขาตาย กิริยาย จตูสุ จ ตีสุ จ ทฺวีสุ จ ภินฺนเมเกกํ พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุํ อิจฺฉาติ วิจฺฉาฯ อิตรีตเรติ เอตฺถาปิ กรณกิริยาวเสน เวทิตพฺพํฯ ตโย ทฺเว เอโก วา ตํ ตํ สงฺฆุโปสถํ คณุโปสถํ ปุคฺคลุโปสถํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – จตูสุ เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ อุโปสถกมฺมํฯ

อถ ปน เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ นาม โหติฯ ยทิ ปน จตฺตาโรปิ สนฺนิปติตฺวา ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ นาม โหตีติฯ ตพฺพิปริยาเยน ธมฺเมน สมคฺคํ เวทิตพฺพํฯ

[428] วคฺเค สมคฺเค วา ‘‘วคฺโค’’ติ สญฺญิโน วิมติสฺส วา กโรโต ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ วคฺเคติ วคฺคสงฺเฆฯ วิมติสฺสาติ ‘‘วคฺโค นุ โข, สมคฺโค’’ติ เอวํ เวมติกสฺสฯ อิมินาว กุกฺกุจฺจปกตวาโรปิ อุปลกฺขิโตฯ กโรโตติ อุโปสถํ กโรนฺตสฺสฯ เภทาธิปฺปาเยน กโรโตติ โยชนาฯ เอตฺถ ปน ปาปสฺส พลวตาย ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ สญฺญิโนติ สญฺญาสีเสน จิตฺตํ วุตฺตํ, จิตฺตวโตติ อตฺโถฯ

[429-30] ‘‘อุกฺขิตฺตสฺสา’’ติอาทินา วชฺชนียปุคฺคเล ทสฺเสติฯ อุกฺขิตฺตสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํฯ นิสินฺนสทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตา อุกฺขิตฺตาทีหิ กตฺตูหิ ภวิตพฺพนฺติฯ ‘‘เสสาน’’นฺติ วิเสสนสฺส ภิกฺขูนํ พฺยภิจาเรน สาตฺถกตาฯ อภพฺพสฺส ปณฺฑกาทิเอกาทสวิธสฺส อภพฺพสฺสฯ นิสินฺนปริสายญฺจ ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเสติ สมฺพนฺโธฯ สภาคาปตฺติโก ตถา น อุทฺทิเสติ โยเชตพฺพํฯ วิกาลโภชนาทิวตฺถุโต สมาโน ภาโค โกฏฺฐาโส เอติสฺสาติ สภาคา, สา อาปตฺติ อสฺสาติ พหุพฺพีหิฯ

ฉนฺเทน ปริวุตฺเถนาติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติฯ

ตตฺถ ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา โหนฺติ, อถ เมฆุฏฺฐานาทินา เกนจิเทว กรณีเยน อโนกาโส, อถ ‘‘อญฺญตฺถ คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว อุฏฺฐหนฺติ, อิทํ ปริสปาริวาสิยํ นาม กิญฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺฐตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘ยาว ปน สพฺเพ สนฺนิปตนฺติ, ตาว ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ เอกํ อชฺเฌสนฺติ, ตสฺมิํ ธมฺมกถํ กเถนฺเตเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, สเจ จาตุทฺทสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปนฺนรโสติ กาตุํ วฏฺฏติ, สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อญฺญํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นามฯ

เอวํ ปน นิสินฺเน โกจิ นกฺขตฺตปาฐโก ภิกฺขุ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณํ, อิมํ กมฺมํ มา กโรถา’’ติ วทติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ, อถญฺโญ อาคนฺตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติ (ชา. 1.1.49) วตฺวา ‘‘กิํ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติ, อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยญฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยญฺจฯ เอกสฺมิํ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธิํ อาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[431] อาปนฺนญฺจ เวมติกญฺจ อเทสยิตฺวา วา นาวิกตฺวา วา อุโปสถํ กาตุํ น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธฯ นาวิกตฺวาติ ครุกาปตฺติํ อนาวิกตฺวาฯ น จาติ เนวฯ

[432] อฏฺฐิโตโปสถาติ อฏฺฐิโต อวิสฺสฏฺโฐ อุโปสโถ ยสฺมินฺติ พหุพฺพีหิฯ ตทหูติ ตสฺมิํ อุโปสถทิวเสฯ

อนฺตรายํ วา สงฺฆํ วา วินา อธิฏฺฐาตุํ สีมเมว วา น วเชติ โยชนาฯ อธิฏฺฐาตุนฺติ อิมินา คณุโปสถมฺปิ อุปลกฺเขติฯ สีมนฺติ อิมินา นทิมฺปิฯ

อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

45. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา

[433] ‘‘อญฺญมญฺญปฺปวารณา’’ตฺยาทีนํ อญฺญมญฺเญหิ กาตพฺพา ปวารณาฯ ตตฺถ ติณฺณํ จตุนฺนญฺจ คณญตฺติํ ฐเปตฺวา อญฺญมญฺญปฺปวารณา, ทฺวินฺนํ ปน อฏฺฐเปตฺวาวฯ อธิฏฺฐานนฺติ อธิฏฺฐานปฺปวารณา, ยุปจฺจยนฺตานํ ภาเว นิยตนปุํสกตฺตา ‘‘อธิฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เสสา ปญฺจาทีหิ กาตพฺพา อวเสสา สงฺฆปฺปวารณา สงฺฆวเสน ญตฺติํ ฐเปตฺวา กาตพฺพาฯ เอเตน นวสุ สงฺฆปฺปวารณาทโย ติสฺโส ทสฺสิตาฯ นว หิ ปวารณา จาตุทฺทสี ปนฺนรสี สามคฺคีติ ทิวสวเสน, เตวาจี ทฺเววาจี เอกวาจีติ กตฺตพฺพาการวเสน, สงฺเฆ ปวารณา, คเณ ปวารณา, ปุคฺคเล ปวารณาติ การกวเสน จฯ ตตฺถ ปุริมวสฺสํวุตฺถานํ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา วา เตสํเยว สเจ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา ปวารณํ ปจฺจุกฺกฑฺฒนฺติ, อถ กตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทโส วา ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา วา ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานญฺจ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอว วา ปวารณาทิวสา โหนฺติฯ อิทํ ปน ปกติจาริตฺตํฯ ตถารูปปฺปจฺจเย สติ ทฺวินฺนํ กตฺติกปุณฺณมานํ ปุริเมสุ จาตุทฺทเสสุปิ ปวารณํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ภินฺนสฺส ปน สงฺฆสฺส สามคฺคิยํ โย โกจิ ทิวโส ปวารณาทิวโส โหติฯ อิมา ทิวสวเสน ติสฺโส ปวารณาฯ กตฺตพฺพาการวเสน ปน วกฺขมานนเยน วิญฺญาตพฺพาฯ

[434] ‘‘ปุพฺพกิจฺเจ’’ติอาทีสุ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

ปวารณาย เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติฯ